ललितपुरको कुपन्डोलस्थित उत्तम क्रियसनमा २६ चैतमा डिल्लीबजार, काठमाडौंकी स्नेहा पौडेल ।

-डम्बरकृष्ण श्रेष्ठ

पछिल्लो दुई दशकमा नेपालीको पहिरन र बोलीचालीमा आएको परिवर्तनले नेपाली समाजको रूपरेखा नै बदलिदिएको छ । विश्वको जुनसुकै स्थानको नयाँ फेशन तुरुन्तै नेपालमा देख्न पाइन्छ । सञ्चार क्षेत्रको विकासबाट जीवनशैलीमा कायापलट भएको छ । एफएम रेडियो, टेलिभिजन र पत्रपत्रिकाले नेपाली भाषालाई एक रूप र उन्नत बनाइरहेको छ । समाजशास्त्री डिल्लीराम दाहाल पहिरन र बोली–चालीमा नेपाली समाजको व्यापक स्तरोन्नति झ्ल्केको बताउँछन् । “अहिले नेपाली मात्र हैन, मातृभाषाहरूमा पनि पुनर्जागरण आएको छ” समाजशास्त्री दाहाल भन्छन्, “पहिरनमा भन्नुहुन्छ भने पहिले दौरा, भोटो र धोती लगाउने नेपाली अहिले रोजी–रोजी रेडिमेड लगाइरहेका छन् ।”

बोलीचाली र संस्कार
एफएम रेडियोको देशव्यापी विस्तारबाट नेपालीको लवजमा एकरूपता आउन थालेको छ । एफएम रेडियो र टीभीका नयाँ पुस्ताका प्रस्तोता तथा प्लस टु जेनेरेशनमा अंग्रेजीको संक्रमण बढे पनि बढ्दो पत्रपत्रिका र साहित्य पठनले नेपाली भाषालाई ठूलो क्षेत्रमा परिष्कार गरिरहेको छ । साहित्यकार कमल दीक्षित २०६२÷६३ को जनआन्दोलनपछि गरिबक्स्यो, आइबक्स्यो, सुकला, ज्युनार, मर्जी जस्ता दरबारिया आदरार्थी शब्दहरू मिडियाबाट हराएको बताउँछन् । “बरु जाउँ है, खाउँ है, बस है को ठाउँमा जाउ ल, बस ल, खाउ ल जस्ता नेपाली चल्तीमा आएको छ”, दीक्षित भन्छन्, “आज रेडियो, टीभीले देशभर दार्जीलिङे प्रभाव बोकेको पूर्वेली नेपाली भाषा फैलाइरहेको छ ।”
कुनै वेला बेलायतमा पनि आइरिस, स्कटिस, वेल्स र अन्य प्रान्तका बासिन्दालाई बुझन गाह्रो हुने अंग्रेजीमा पत्रपत्रिका, रेडियो, टीभी लगायतका सञ्चारमाध्यमले एकरूपता ल्याएको थियो । नेपालमा एफएम रेडियो, टीभी र पत्रपत्रिकाले नेपाली भाषालाई त्यसरी नै विकसित बनाइरहेको छ । अध्येता डा. तीर्थबहादुर श्रेष्ठ पूर्व र पश्चिमका नेपालीले बोल्ने नेपाली भाषामा सञ्चारमाध्यमहरूले बुझने सहजतासँगै एकरूपता ल्याइदिएको बताउँछन् । समाजशास्त्री दाहाल नेपाली भाषाको यो समृद्धिको क्रममा नेपालका १०० भन्दा बढी मातृभाषाहरूको संरक्षण र सम्वद्र्धनलाई पनि बिर्सन नहुने बताउँछन् ।

भाषाविद् माधवप्रसाद पोखरेल पछिल्लो समयमा सबैतिर पुगेको एफएम रेडियोले नेपाली भाषामा एकरूपता ल्याए पनि पत्रपत्रिकाको नेपाली भाषामा भने एकरूपता नभएको औंल्याउँछन् । पोखरेल बोलीचालीमा एकरूपता ल्याउन सडक विस्तारसँगै पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकाली र तराई–मधेशदेखि हिमालसम्म पुगेका गाडी स्टाफहरूको पनि उत्तिकै भूमिका रहेको बताउँछन् । उनी भन्छन् “लेख्यमा भने नेपाली भाषा बिग्रेर गएको देखिन्छ ।”

बोलीचालीमा पनि अंग्रेजी मिसाएर बोल्दा बढी जान्ने देखिने भ्रमले बिगार गरिरहेको पोखरेल बताउँछन् । जस्तो– आमा, बुबाको ठाउँ ‘ममी’, ‘ड्याडी’ र मामा–माइजू, काका–काकीको ठाउँ ‘अंकल’, ‘आन्टी’ ले लिएको धेरै भइसक्यो । ‘नेपाङ्ग्रेजी’ ले मीठो नेपाली बिगारे पनि अंगे्रजी सिकेर अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा बिक्न सक्ने पुस्ता हुर्किसकेको छ । त्यसो त, लेख्य नेपालीमा एकरूपता ल्याउन व्याकरण र भाषाशास्त्रीको ‘युद्ध’ पनि जारी नै छ । यसमा समस्या छ त केवल व्याकरण र भाषाशास्त्रीहरूको ‘इगो’ को ।

नेपाली भाषाको परिष्कार र मन्थनसँगै पुस्तक प्रकाशन र पठन संस्कृति पनि बढेको÷बदलिएको छ । एकपछि अर्को प्रकाशनगृह थपिनुले पाठकमा भएको वृद्धि देखाउँछ । पहिले व्याजमा ऋण लिएर किताब छाप्ने लेखकहरू अहिले रोयल्टीबाट घर बनाउन थालेका छन् । पहिले विमोचन हुँदा सित्तैंमा पुस्तक बाँडिन्थ्यो, अहिले लेखकको हस्ताक्षरका साथ हातहातै बिक्री हुन थालेको छ । नेपाली समाजमा सुसंस्कृतहरूको संख्या कसरी वृद्धि हुँदैछ भने हिजोआज कविता पनि टिकट काटेर सुन्ने क्रम बढेको छ ।

पहिरनः सुलभसँगै विविधता
कन्भर्स जुत्ता, जिन्स प्यान्ट, बेल्ट, टी–सर्ट, ज्याकेट र ढाडमा सानो रुकस्याक वा हाई हिल, स्कर्ट, हाफ प्यान्ट, आउटर, गगल्स र ढाडमा ब्याग । हिजोआज शहर–बजारमा देखिने नेपाली तन्नेरीको आम लवाइ हो, यो । नेपालीका लागि लुगा अब शरीर ढाक्ने वस्तुका रूपमा मात्र नरहेको बरु यो व्यक्तित्व झ्ल्काउने चिज हुन पुगेको देखाउँछ । नयाँ व्यक्तित्वले आत्मविश्वास बढाएको छ । दुई दशकअघिसम्म नयाँ लुगा लगाउन चाड कुर्ने र वर्षभरि दुई जोर लुगाले धान्ने नेपाली अहिले सस्तो र सुलभताले हरेक महीनाजसो नयाँ पहिरन फेर्छन् । पहिले विद्यार्थीलाई वर्षमा दुई सेट स्कूल ड्रेस पाउन गाह्रो हुन्थ्यो भने अहिले कतिपय निजी विद्यालयहरूले मौसम अनुसार चार सेटसम्म कपडा अनिवार्य गरेका छन् ।

राजधानीको सडकमा बिमल पछाई, सवि महर्जन, रोशन योञ्जन र श्वेता श्रेष्ठ । तस्वीरः विक्रम राई

कुनै वेला नेपालीको पहिरन भनेको पुरुषको दौरा, सुरुवाल, भोटो, कछाड र महिलाको चौबन्दी, फरिया र पटुकी (तराईमा धोती, कमिज, गम्छा, फरिया, ब्लाउज) थियो । अहिले यस्ता पहिरन सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूको शोभा बढाउन सीमित हुन थालेका छन् । चिनियाँ तयारी पोशाकको सुलभताले नेपालीको पहिरनमा आनकातान फरक ल्याइदिएको छ । संसारको कुनै पनि कुनामा चलेको फेशन डिजाइन साता वा महीना दिनमा नेपाली बजारमा आइपुग्न थालेको छ । ल्यान्डस्केप डिजाइनदेखि विभिन्न सामाजिक गतिविधिसम्ममा सक्रिय रिन्छेन योञ्जन भन्छिन्, “नेपाली समाजमा पहिरन हेरेर धनी र गरीब छुट्याउने समय सकियो ।”

विश्वव्यापी फेशनको लहरले नेपाली चाडपर्व, बिहेदेखि कार्यालय र पार्टीमा जाने पहिरनमा समेत विविधता ल्याइदिएको छ । रुकस्याक र ब्यागप्याक तन्नेरीदेखि अधबैंसेसम्मको व्यक्तिगत जीवनको अभिन्न अंग बनेको छ । प्यान्ट, हाफ प्यान्ट र स्कर्टमा सहज मान्ने युवती प्रशस्तै देखिन्छ । कपडा पसलहरूमा थानको व्यापार ह्वात्त घटेको छ । २० वर्षअघि फेशन डिजाइनिङ सिकेर बुटिक खोलेका उत्तम बनेपाली मानिसहरूको पहिरनमा आकाश जमीनको अन्तर आएको बताउँछन् । उनका भनाइमा, शहर–बजारका कामकाजीहरू लुगामा व्यक्तित्व र मौसम खोज्न थालेका छन् । बनेपाली भन्छन्, “नेपालीहरू एउटा पार्टी वेयरकै लागि रु.१० हजारदेखि डेढ लाखसम्म खर्च गर्न थालेका छन् ।”
युवा पुस्तामा बढेको ‘ब्रान्ड सेन्स’ का कारण नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय ब्रान्डका कपडा, जुत्ता, एक्सेसरिज र कस्मेटिक कम्पनीहरूको व्यापारिक सूचीमा परेको छ । अध्येता डा. श्रेष्ठ पहिरन र बोलीचालीले नेपाली समाजलाई उन्नति र परिष्कारतिर लगेको बताउँछन् । उनका अनुसार, ४० वर्षअघिसम्म राजधानीमा जुत्ता लगाएको खुट्टा र टोपी नभएको टाउको विरलै देखिन्थे । “आज असन, इन्द्रचोक, नयाँसडकतिर न जुत्ताचप्पल नभएको खुट्टा देखिन्छ, न त टोपी लगाएको टाउको”, श्रेष्ठ भन्छन् ।

पाका पत्रकार भैरव रिसाल पहिले १०० मा मुश्किलले तीन जनाको टाउको टोपीविहीन हुने गरेकोमा अहिले त्यसको ठीक उल्टो भएको बताउँछन् । पहिले लगाएका पुराना जडौरी कपडा पनि ‘गिफ्ट’ हुन्थ्यो, चिनियाँ रेडिमेडको आगमनले त्यो अवस्थालाई उहिलेको कुरा बनाइदिएको उनी बताउँछन् । साहित्यकार दीक्षित नेपालीहरूको लवाइ–खवाइमा आएको परिवर्तनलाई फड्को मान्छन् । २००७ सालपछि हुनेखानेको खुट्टामा चप्पल आएको सम्झ्ने उनी ऊवेला दरबारिया र जागीरेहरूले मात्र काँचो छालाको जुत्ता लगाउँथे । त्यो वेला खुट्टामा जुत्ता हुनुलाई इज्जत–प्रतिष्ठा र रवाफको विषय थियो । आज खाली खुट्टा हिंड्ने नेपाली भेट्न मुश्किल पर्छ । “२००७ सालको आसपासमा आएका बंगाली शिक्षकहरूले मात्र प्यान्ट लगाउँथे, बाँकी नेपालीको पहिरन दौरा, सुरुवाल र कछाड थियो”, दीक्षित भन्छन् ।

नेपालीमा बढेको शैक्षिक चेतना र आर्थिक वृद्धिको प्रभाव पहिरनमा देखिएको दीक्षित बताउँछन् । उनका अनुसार, चेतना र आर्थिक वृद्धिसँगै सहजता खोज्ने क्रममा अन्य पहिरनहरू आए । नेपालीको जीवनशैलीमा देखिएको परिवर्तनमा दुई दशक यता तीव्रगतिमा बढेको वैदेशिक रोजगारीले भिœयाएको रेमिट्यान्सले पनि ठूलो भूमिका खेलेको छ । आज भारत बाहेक तेस्रो मुलुकमा रोजगारीका लागि पुगेका ३० लाख भन्दा बढी नेपालीले आउजाउ गर्ने क्रममा विदेशी पहिरन र आनीबानी समेत भिœयाएका छन् । “पहिले पढेकाहरू भारत जान्थे, अहिले नपढेकाहरू पनि मलेशिया–कतारमा छन्”, समाजशास्त्री दाहाल भन्छन्, “तिनले पैसासँगै सीप र नयाँ जीवनशैली पनि भिœयाएका छन् ।”

आज गाउँ–शहरमा मोटरसाइकल वा स्कुटरमा हिंड्ने नेपालीको ढाडमा रहेको झेलालाई ‘मिनी अफिस’ भन्दा हुन्छ । अर्थात्, नेपालीले बोक्ने झेलाको भूमिका नै फेरिएको छ । मानवशास्त्री डम्बर चेम्जोङ झेला बोकेर निस्कँदा ‘टाढै हिंडेको ?’ भन्दै सोध्ने पहिलाको चलन हराइसकेको बताउँछन् । उनी भन्छन्, “अब त आफूलाई व्यावसायिक र व्यस्त देखाउन पनि झेला भिरेर हिंड्ने चलन आयो ।”

हुन पनि, पहिले सातु–सामल हुने झेलामा आज पुस्तक, ल्यापटप, क्यामरा, चार्जर, डायरी र फाइलहरूदेखि हलुका कपडा, बडी स्प्रे र पानीको बोतलसम्म आएका छन् । महिलाको ब्यागमा हेर्ने हो भने पुरुषकोमा भन्दा मेकअप सेट र टिस्युपेपर बढी देखिन सक्छ । यो ‘फेशन’ सँगै नेपालमै विभिन्न डिजाइनका ब्याग बनाउने उद्यम सप्रिएको छ ।

साप्ताहिक खबरपत्रिका हिमालबाट

प्रतिकृया दिनुहोस