डा. प्रज्वल काफ्ले
आफ्नो कक्षमा घुम्दै गरेको बुध (मर्करी) ग्रह हिजो २७ वैशाखमा सूर्य र पृथ्वीको बीचमा पुग्दा सूर्यको तेज कम देखियो– अलिकति फरक रंङको, कालो सानो दाग सहितको ।

नेपालबाट हेरिरहँदा यो कालो दाग मेटिन नपाउँदै सूर्यास्त भयो । अफ्रिका र अमेरिकाबासीले भने यसको अन्त्य पनि देख्न पाए ।

सूर्यबाट सबैभन्दा नजिकको बुध ग्रह पृथ्वी र सूर्यको बीचमा आइपुगेकाले ग्रहण देखिएको हो । तर २७ चैत २०७२ मा देखिएको यो ग्रहण पृथ्वी र सूर्यको बीचमा चन्द्रमा पुग्दा लाग्ने सामान्य ग्रहणभन्दा फरक थियो ।

चन्द्रमाको सट्टा बुधले सूर्यलाई छेकेकाले त्यसो भएको हो ।

बुध ग्रह पृथ्वीबाट चन्द्रमा भन्दा धेरै टाढा भएकोले सामान्य सूर्यग्रहण जस्तो यसले सूर्य छेक्दा पृथ्वीमा अन्धकार हुँदैन र दूरबिनको सहयाताबिना स्पष्ट देखिंदैन । जस्तो– आँखा नजिकै राखियोे भने एउटा मोहरले पनि सूर्य छेक्न सकिन्छ, तर अलि पर राख्दा हत्केलाले पनि सूर्यलाई छेक्न सकिंदैन ।

सूर्यको अघिल्तिर बुध ग्रह (बायाँतर्फ सानो कालो दाग) । तस्वीर: नासा

बुधको यस्तो ट्रान्जिट (पृथ्वी र सूर्यको बीच भएर हुने यात्रा) एकसय वर्षमा १३/१४ पटक हुन्छ । अझ शुक्र (मर्करी) ग्रहको ट्रान्जिट त दुर्लभ नै हुन्छ । सत्रौं शताब्दीमा दूरबिनको आविष्कारपश्चात् शुक्र ग्रहको यस्तो ट्रान्जिट जम्मा ८ पटक मात्र भएको छ ।

२३ जेठ २०६९ मा देखिएको जस्तो शुक्रको अर्काे ट्रान्जिट हेर्न अब हामी पृथ्वीका जीवले एक शताब्दी कुर्नु पर्नेछ । तर २७ वैशाखमा नेपालबाट समेत आंशिक देखिएको बुधको यस्तो अर्को ट्रान्जिट (पारगमन) भने कात्तिक २०७६ मै देख्न सकिन्छ ।

ग्रहहरुको स्थिति र समयको यति सटिक प्रक्षेपण १६ औं शताब्दीका जोहानेस केप्लर र २० औं शताब्दीका अल्बर्ट आइन्स्टाईन जस्ता महान वैज्ञानिकले दिएका सूत्रहरुबाट मात्र सम्भव भएका हुन् ।

सूर्यका अघिल्तिरबाट हुने ग्रहका यस्ता ट्रान्जिट नाङ्गो आँखाले हेर्नु हुँदैन । उसो त सूर्यबाट निस्कने विकिरणका कारण उसलाई नाङ्गो आँखाले कहिल्यै हेर्न हुँदैन ।

सूर्यको छाया पानीमा वा पराबैजनी (अल्ट्राभायलेट) किरण छान्ने विशेष चश्माबाट यस्ता घटना नियाल्न सकिन्छ ।

परागमनको महत्व
बुध साथै शुक्र वा चन्द्रमाले गर्दा हुने सूर्य ग्रहणको बैज्ञानिक महत्व व्यापक छ ।

यस्ता ग्रहणहरुको अध्यनले ग्रहको उत्पत्तिदेखि तीनको आकार, रंङ, यात्रा (मुभमेन्ट) साथै ती ग्रहमा पानी र जीवको उत्पत्ति कसरी हुन सक्छ जस्ता कुरा जान्न सकिन्छ ।

अन्य ग्रहभन्दा सूर्यको नजिक रहेको बुध ग्रहमा उच्च तापले गर्दा त्यहाँ कुनै यान पठाएर अध्ययन गर्न असम्भव छ । त्यसैले यस्तै ग्रहण वा ट्रान्जिट बुधको सतह अध्ययन गर्ने ठूलो अवसर हो ।

वैज्ञानिकले गरेका यस्तै बेलाका अध्ययनबाट बुधको सतहबाट सोडियम निष्कासन हुन्छ भन्ने थाहा पाइएको छ ।

क्यालिफोर्नियाको बिग बियर सोलार अब्जरभेटोरीले यो पटकको ट्रान्जिटबाट बुधबाट सोडियम कसरी निष्कासन हुन्छ भन्ने थप अध्ययन गर्नेछ ।

झन्डै तीन शताब्दीअघि पृथ्वीको दुई फरक फरक स्थानबाट बुध वा शुक्र ग्रहको ट्रान्जिट अध्ययन्‌बाटै  पृथ्वीबाट सूर्यसम्मको दूरी मापन गरिएको थियो ।

आज पनि यूरोपेली स्पेस एजेन्सी वा नासाको वेबपेजबाट डाटा डाउनलोड गरेर सामान्य ज्यामितीय सूत्र मार्फत हामी आफैं आफूदेखि सूर्यसम्मको दूरी मापन गर्न सक्छौं ।

यो दूरी १५ करोड किलोमिटर छ, जुन झन्डै ७००० पटक काठमाडौं–न्यूयोर्क ओहोरदोहोर गरे बराबर हो ।

बुध सूर्यअघिबाट गुज्रँदा सूर्यको सानो अंश छेकिने भएकोले पृथ्वीबाट हेर्दा सूर्यको तेज थोरै कम देखिन्छ । सौर्य–मण्डल बाहेक अन्य तारामण्डलमा पनि यही सिद्धान्त लागू हुन्छ ।

यसै विधि अनुसार दूर कुनै ताराको चमक निरन्तर निरीक्षण–अध्ययन गरेर त्यो ताराका अरु ग्रह छन् कि छैनन् खोज्न मद्दत पुग्छ ।

अमेरिकी संस्था नासाको सन् २००९ मा प्रक्षेपण भएको केप्लर नामक दूरबिनले सूर्य नजिकै अन्य हजारौं ताराहरुमा विभिन्न आकार–प्रकारका ग्रहहरु (एक्सो–प्लानेट) भएको जानकारी दिइसकेको छ । अझ तीमध्ये केही ग्रहहरु त पृथ्वी जस्तै हाउभाउका छन् ।

भौतिकशास्त्रका सिद्धान्तहरु एकै प्रकारका परिस्थिति र वस्तुमा समान रुपमा लागू हुने भएकाले बाहिरी–ग्रहहरुको अध्ययनहरुमा बुधको ट्रान्जिट जस्तो अति सामान्य लाग्ने खगोलीय घटना अध्ययनको ठूलो भूमिका हुन्छ ।

सूर्यलाई केन्द्र मानी परिक्रमा गर्ने ८ ग्रहमध्ये बुध सबैभन्दा सानो र सूर्य नजिक रहेको ग्रह हो ।

पृथ्वी जस्तै सौर्य–मण्डलका अन्य ग्रहहरु पनि सूर्यलाई केन्द्र मानेर आ–आफ्ना कक्षमा निरन्तर घुम्ने गर्छन् । सूर्यको नजिक भएका बुध र शुक्रले अन्य ग्रहहरु भन्दा छोटो समयमै सूर्यलाई फन्को मार्छन् ।

बुधले ८८ दिनमै सूर्यलाई फन्को मारी सक्छ भने शुक्रलाई २२५ दिन र पृथ्वीलाई ३६५ दिन लाग्छ । यसरी ग्रहहरु आफ्नो कक्षमा निरन्तर घुम्ने क्रममा पृथ्वी र सूर्यको बीचमा पुग्दा सूर्य ग्रहण लाग्छ ।

तर, पृथ्वी बाहिरका कक्षमा घुम्ने मंगल, बृहस्पति जस्ता अन्य ग्रहहरु पृथ्वी र सूर्यका बीचमा आउन सक्दैनन् र यी ग्रहका कारण पृथ्वीमा सूर्यग्रहण लाग्दैन ।

बरु भोलि मानव जाति मंगल वा त्यो भन्दा टाढाको ग्रहसम्म पुग्यौं भने पृथ्वीले गर्दा सूर्यग्रहण लागेको देख्न सक्नेछौं ।

जीवनको खोजी
आकासगंगा, तारा, ग्रह, पुछ्रे तारा, अरु साना–तिना पिण्ड (मेटियोर, एस्टेरोईड) ले बनेको ब्रह्माण्ड करीब एक सय चालीस खर्ब वर्ष पुरानो छ ।

तर, आजसम्म पृथ्वी भन्दा अन्त कतै सजिव वस्तु भेटिएको छैन ।

हाम्रो नजिकैको मंगल ग्रहमा पुगेका मानव निर्मित यानहरुले पठाएका तस्वीर र अन्य सूचनाको विश्लेषणबाट त्यहाँ पानीसम्म हुनसक्ने आधार फेला परेको छ ।

पानी भएको ठाउँमा जीव हुन सक्छ भन्ने विश्वासमा ग्रहहरुको व्यापक अध्यन हुँदै आएको छ ।

अमेरिकाको नासा लगायत विश्वका अन्य थुप्रै वैज्ञानिक संस्था र विश्वविद्यालयहरुमा यस्ता अनुसन्धान निरन्तर जारी छन् ।
पृथ्वी इतरका ग्रहहरुमा जीवनको खोजी (एक्स्ट्रा टेरेस्टियल लाईफ) सम्बन्धी रोचक प्रसङ्ग अर्को लेखमा ।

(डा. काफ्ले युनिभर्सिटी अफ वेस्टर्न अस्ट्रेलियामा खगोलशास्त्र अध्यापन गर्छन् ।)

प्रतिकृया दिनुहोस