सबै तस्वीर: उपासना खड्का

आफ्नो शृंगार, हिल जुत्ता, विग र लुगा देखाउँदै मनिषाले भनिन्, “केटी बन्नु साँच्चिकै महंगो छ ।” तीन हप्ता भयो महेश महिलाको रुपमा बाहिर निक्लन थालेको । यद्यपि परिवार र साथीभाइका अगाडि उनी यही रुपमा देखिइसकेका छैनन् ।

दिउँसो व्यापारी र निष्ठावान छोराको भूमिकामा रहने महेश राति मनिषा बन्छन् । यो महिला रुप उनलाई सहज र आत्मीय लाग्छ ।

गत साताको एक साँझ मनिषाको शृंगार गरिरहेकी मुना पनि यस्तै दोहोरो जीवन बाँचिरहेकी छन् । महिला बन्ने चाहना पूरा गर्न मनिषाभन्दा मुनालाई गाह्रो छ । परिवारसँग सगोलमै बस्ने उनलाई राति घरबाट निस्कँदा ठूलै योजना बनाउनु पर्छ, विभिन्न बहाना र  झुटको सहारा पनि चाहिन्छ ।

मुना र मनिषा रोलीको अपार्टमेन्टमा थिए त्यस दिन । आफ्नी संरक्षक रोलीलाई  उनीहरु ‘आमा’ भन्छन् ।

“बाहिर रानी बनेर हिंड्नु सजिलो छैन,” मनिषा भन्छिन्, “पहिलेदेखि रानी बनेकाहरु आफ्नो क्षेत्रमा नयाँलाई देखेपछि आक्रमक हुन्छन् ।” यस्तो बेला कुनै ‘रानी’ को संरक्षणमा बाहिर निस्कँदा सजिलो र सुरक्षित भइने उनले बताइन् ।

पोहोरमात्रै ‘बाहिर’ निस्किएकी रोलीका मुना र मनिषाजस्ता ९  जना ‘छोरी’ भइसकेका छन् । रोली निकै स्नेही र सिकारुलाई नौलो रुपमा सहज अनुभव गराउन सिपालु भएकाले उनका धेरै ‘छोरी’ भएको मनिषा बताउँछिन् ।

“शुरुमा यो परिवर्तन साँच्चिकै डरलाग्दो हुनसक्छ, तर त्रास र अनिच्छालाई कसरी सम्हाल्ने भन्ने रोलीलाई ठ्याक्कै थाहा छ,” उनी भन्छिन् ।

फरासिली रोलीले आफ्ना कुरा सहजै सुनाइन् । चितवनमा रमेशका रुपमा जन्मे–हुर्केकी उनलाई  आफू फरक छु भन्ने सानैदेखि थाहा थियो । “खै  किन हो मैले आफूलाई केटीजस्तै महशुस गर्थें, फेसबुकको फेक अकाउण्ट मार्फत आफूजस्ता धेरैसँग सम्पर्क हुन पुग्यो,” उनले भनिन् ।

फेसबुकमा भेटिएको एकजना साथै आफ्नै गाउँको भनेपछि उनले भेट्ने निधो गरिन् । अचम्म ! ऊ त रमेशकै साथी बिक्रम रहेछ (अहिले निरजा) । चितवनको आफ्नो गाउँमा रमेश र बिक्रम भएर घुमेका उनीहरु अहिले काठमाडौंका गल्लीमा रोली र निरजा बनेर स्कुटरमा हुइँकिरहेका भेटिन्छन् ।

काठमाडौंका मुना र मनिषाभन्दा निरजाको दोहोरो जीवन धेरै सहज छ । वर्षमा एकदुई पटक चितवन जाँदा मात्रै उनले आफ्नो ‘बिक्रम’ रुप धारण गर्नुपर्छ बाँकी समय उनी निरजा नै हुन्छिन् । सौन्दर्य प्रतियोगितामा भाग लिइसकेकी उनलाई फोटो खिचाउन पनि कुनै आपत्ति छैन ।

“हाम्रो अवस्थाबारे मिडियामार्फत चेतना जगाउन सकियो भने अभिभावक सामू आउन सहज हुन्छ होला,” नक्कली परेला लगाउँदै गरेकी निरजाले भनिन् ।

अर्कोतिर मनु भने महिनामा केही दिनमात्रै महिला बन्छिन् बाँकी समय उनी कलेजको होस्टेलमा बस्ने विकास नै हुन् । कलेजको होमवर्क र परीक्षामा व्यस्त हुँदा धेरै बाहिर निस्कन नपाउने उनको महिला जीवन गोप्य नै छ ।

“परिवारको एक मात्र छोरो भएकोले पनि अभिभावकलाई आफ्नो बारे भन्न सक्दैन,” मनुले भनिन्, “पढाई सक्काएर आत्मनिर्भर बनेपछि मात्रै सबैलाई भन्नेछु ।”

उनले थपिन्, “जीवन धान्नका लागि पुग्ने कमाई गरेर छोराकोे कर्तव्य पूरा गर्न सकें भने बुवा–आमाले पनि मलाई महिलाका रुपमा स्वीकार्न सक्नुहुन्छ होला ।”

मनिषा, मुना, निरजा, रोली र मनु सबैको विचारमा ‘रानी’ बन्न छाला बाक्लो बनाउनै पर्छ । मुना भन्छिन्, “मानिसहरु हामीलाई सताउँछन् । पुलिस, जड्याँहा र ड्रग एडिक्टहरु पिछा गर्छन्, अनेकौं नामले बोलाउँछन, दु:ख लाग्छ ।”

यती हुँदाहुँदै पनि ‘रानी’ बनेर बाहिर निस्किरहेका उनीहरुलाई समाजले पूर्णरुपमा स्वीकार्ने दिनको प्रतीक्षा छ ।

शर्मिलालाई भने दोहोरो जीवन बाँच्नुपर्ने वाध्यता छैन, उनी खुलेरै ‘बाहिर’ आइसकेकी छन् । “अझै सजिलो त छैन, अनेकौं नामले बोलाउँछन मानिसहरु,” शर्मिला भन्छिन्, “तर घरमा आमाले मलाई यही रुपमा स्वीकारिसकेकाले धेरै सहज छ ।”

उनको हातमा लेखिएको ट्याटू ‘शंकर चौधरी’ ले भने उनलाई आफ्नो विगत सम्झाइरहन्छ । “मेटाउन सकिन्छ तर, १८ हजार रुपैयाँ लाग्ने भएकोले वास्ता गरेकी छैन,” उनले हाँस्दै भनिन् ।

शर्मिला महिलाका रुपमा देखिन थालेपछि उनको परिवारले धामी–झाँक्री, झारफुक सबै गराए, बिहे गर्नका लागि केटी देखाए तर, केही सीप लागेन ।

यता शर्मिला (शंकर) भने आफ्ना दाजुभाइसँग खेल्न छोडिन्, आफ्ना वरिपरी केटा देख्दा उनलाई लाज लाग्न थाल्यो । बरु कुर्तासलवार लगाएर आमालाई भान्साको काममा सघाउनु उनका लागि सहज भयो ।

“जहिले पनि मभित्र केही ठूलै गल्ती भएको छ जस्तो

लाग्थ्यो, म किन आफ्ना दाजु बहिनीहरुजस्तै सामान्य छैन ? किन म गलत शरीरमा फसेकी छु ? मलाई ट्रान्सजेन्डरका बारेमा केही थाहा थिएन,” उनले भनिन् ।

अन्तत्वगत्वा बैंकमा काम गर्ने उनलाई एकजना उनीजस्तै व्यक्तिले ‘ब्लू डायमण्ड सोसाइटी’ मा पुर्‍याएपछि थाहा भयो, उनीमाथि केही गलत भएको रहेनछ ।

अहिले एकजना ट्याक्सी ड्राइभरकी दोस्री पत्नी भएकी शर्मिलाले फ्रेम गरिएको विवाहको फोटो गर्वसाथ देखाइन् । “हरेक केटीले आफ्नो विवाहको सपना देखेकी हुन्छे, मैले पनि विवाह गरें,” उनले भनिन् ।

खुशी र सहज देखिने शर्मिला आफ्नो भविष्य भने अनिश्चित भएको बताउँछिन् । “एउटा सानो पसल खोल्ने र बाबु–आमा गुमाएका भतिजा–भतिजीलाई पढाउने योजना छ । मलाई अन्टी भन भन्छु तर, उनीहरु सुन्दै सुन्दैनन्”

(नाम परिवर्तन गरिएको छ)

संविधानमा के छ ?

नेपालको नयाँ संविधान जारी भएपछि मधेशकेन्द्रित दलहरुले सीमामा धर्ना दिए । यता यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यकहरुले भने आफूहरुलाई समान अधिकार दिइएको संविधानको खुलेर स्वागत गरे ।

नेपालको संविधान–२०७२ जारी भएपछि नेपाल लेस्वियन, गे, बाइसेक्सुअल, ट्रान्सजेन्डर र इन्टरसेक्स (एलजीबीटीआई) समुदायलाई संविधानमार्फत समान अधिकार दिने एशियाको पहिलो र विश्वकै तेस्रो राष्ट्र (पहिलो साउथ अफ्रिका र दोस्रो इक्वेडोर) भएको छ ।

नेपाली नागरिकले आफ्नो लैंगिक पहिचान नागरिकता र पासपोर्टमा महिला, पुरुष वा अन्यका रुपमा उल्लेख गर्न पाउने संविधानको धारा २१ मा व्यवस्था गरिएको छ । राहदानी विभागले ‘अन्य’ समूहको पासपोर्ट ट्रान्सजेन्डर एक्टिभिस्ट मोनिका शाहीलाई प्रदान गरिसकेको छ ।

संविधानको धारा १८ ले लैंगिक तथा यौनिक अल्पसंख्यकलाई राज्य र न्यायिक निकायले भेदभाव गर्नबाट बन्देज लगाएको छ भने धारा ४२ ले निजामती र राज्यका अन्य निकायमा उनीहरुको सहभागिता सुनिश्चित गरेको छ ।

ट्रान्सजेन्डर एक्टिभिस्टले अल्पसंख्यकहरुको अधिकार सुरक्षाका लागि सरकारको प्रयासको प्रशंसा गरेका छन् तर यसको कार्यान्वयन भने निकै सुस्त छ ।

“संविधानमा हाम्रो अधिकार सुनिश्चित गरिएकोमा हामी धेरै खुशी छौं, अब सरकारले त्यसको सहज कार्यान्वयन गर्नुपर्छ,” ट्रान्सजेन्डर एक्टिभिस्ट भूमिका श्रेष्ठ भन्छिन् । सरकारले समलिंगी विवाह, उनीहरुको सम्पत्तिमाथिको अधिकार, धर्म पुत्र–पुत्री राख्न पाउने अधिकार र सकारात्मक विभेदका मुद्दाहरु सम्बोधन गर्नुपर्ने उनले बताइन् ।

सर्वोच्च अदालतले एलजीबीटीआईलाई तेस्रोलिंगीका रुपमा पहिचान दिन र समलिंगी विवाहलाई मान्यता दिन सन् २००७ मै आदेश दिइसकेको छ । ब्लू डाइमण्ड सोसाइटीकी अध्यक्ष पिंकी गुरुङ सरकारले संविधानका नयाँ प्रावधानहरुको प्रचारप्रसार गरेर कार्यान्वयन सहज बनाउनु पर्ने बताउँछिन् ।

“संवैधानिक व्यवस्था भए पनि अधिकांश यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यकहरुलाई पहिचानसहितको नागरिकता प्राप्त गर्न समस्या छ,” गुरुङ भन्छिन, “स्थानीय अधिकारीहरुलाई यसबारे थाहा छैन, सरकारले यसबारे आवश्यक सूचना सबै निकायहरुमा पुर्‍याउनु जरुरी छ ।”

-सिर्जना श्रेष्ठ

एलजीबीटीआई के हो ?

लेस्बियनः महिलाप्रति आकर्षित वा महिलासँग प्रेम गर्ने महिला

गेः पुरुषप्रति आकर्षित वा पुरुषसँग प्रेम गर्ने पुरुष

बाइसेक्सुअलः समानलिंगी र विपरीतलिंगी दुबैप्रति आकर्षित हुने महिला वा पुरुष

ट्रान्सजेन्डरः जन्मँदा शरीरले निर्धारण गरेको लिंग वा पहिचान भन्दा ठूलो भएर आफूलाई बुझेपछिको लैंगिक पहिचान ठीक विपरीत भएको व्यक्ति । पुरुष रुपमा जन्मेको व्यक्ति ठूलो भएपछि आफूलाई महिलाजस्तो महशुस गर्ने वा महिला रुपमा जन्मेको व्यक्ति ठूलो भएपछि आफूलाई पुरुषजस्तो महशुस गर्ने व्यक्ति ।

इन्टरसेक्सः जन्मँदा महिला वा पुरुष भनेर लिंग नछुट्टिएको व्यक्ति ।