राजधानीमा आयोजित एनसेल नेपाल लिटरेचर फेस्टिबलमा (दाँयाबाट) पूर्व मूख्यसचिव डा. विमल कोइराला, समाजशास्त्री डा.चैतन्य मिश्र र युग पाठक । तस्वीरः विक्रम राई/हिमालखबर

शहर भर्सेस गाउँ वा गाउँ भर्सेस शहर भन्ने अब रहेन । ५० वा ३० वर्ष पहिले जेलाई गाउँ भनिन्थ्यो त्यो अहिले गाउँ नै रहेन । तथ्याँक विभागले १७ प्रतिशत नेपालीलाई शहरीय भनेको छ । मेरो विचारमा यो फजुल तथ्याँक हो । शहर र गाउँ भनेको थलोको कुरा हो कि मान्छेको कुरा हो ? यदि मान्छेको कुरा हो भने १७ प्रतिशत भन्दा धेरै मान्छे शहरीय भइसकेका छन् । गाउँमा भएको युवाहरूको सपना पनि शहरउन्मुख छन् । गाउँलाई शहरसँग नजोडी गाउँको भविष्य छैन, गाउँ अब आफै उभिन सक्दैन ।

वामपन्थी राजनीतिज्ञहरूलाई नीजि लगानीप्रति ठूलो समस्या भएको थियो । तर ठूलो मात्रामा लगानी गर्न सक्ने भनेकै नीजि क्षेत्रले हो । हिजो कुनै पनि नीजि उद्योग स्थापना गर्ने बेलामा दरबारले कति प्रतिशत शेयर दिन्छस् भनेको कुरा त उद्योगीहरूले आफ्नै किताबमार्फत सार्वजनिक गरेका छन । तर अहिलेको अवस्था पनि त्यो भन्दा फरक छैन । अधिकाँश राजनीतिकर्मीले अहिले पनि हप्ता उठाउँछन्, ब्याज खान्छन् ।

गाउँहरु शहरको आकर्षण र आफ्नै बोझ थाम्न नसकेर कमजोर बन्दैछन् । शहरले शोषण गरेर गाउँ यस्तो भयो भन्नेको सुनिन्छ तर गाउँ आफ्नै बोझ थाम्न नसक्ने अवस्थामा रहेको कुरा कसैले गर्दैनन् ।

भर्खरै सार्वजनिक एउटा पार्टीको घोषणापत्रमा २४० क्षेत्रमा आदर्श गाउँ स्थापना गर्ने भनिएको छ । यो हावादारी कुरा हो । किनभने आदर्श गाउँ भनेकै शहर हो । जस्तो रोल्पा, भोजपुरमा बलियो शहर बन्ने हो काठमाडौं आउनै पर्दैन्थ्यो । राम्रो कलेज खुलेको भए पढ्न शहर धाउनु पर्ने थिएन ।

काँठ वा गाउँबाट शहर घेरेर विजय प्राप्त गरेको धेरै राजनीतिक इतिहास छ । विश्व इतिहासमै यस घट्ना धेरै छन् । मुगलहरूले गरेको घेराउ वा पृथ्वीनारायण शाहले गरेको घेराउ यसका उदाहरण हुन । तर एनेकपा माओवादी शहरमा आएपछि आफू पनि घेरियो । शहरमा आएपछि माओवादीको माओवाद चिलिम खायो । त्यस कारण शहरले घे¥यो माओवादीलाई । यो कुरा हामीले प्रत्यक्ष देख्यौं ।

शहरले माओवादीलाई कति घेरेछ भन्ने कुरा गत वर्ष हेटौंडामा सम्पन्न उसको महाधिवेशनको दस्तावेजमा मात्रै हेर्दा पनि पुग्छ । शहरले माओवादीलाई कति खाएछ भन्ने कुरा त्यहि दस्तावेजमा छ ।

माओवादीले शहर प्रेरित युवाको साथ पाएको हो । आफ्नो गाउँ छाडेर हात पाखुरा बजारेर खाने युवाको साथ पाए माओवादीले । उनीहरू नौलो जनवाद हासिल गर्न माओवादीमा लागेका होइनन् । घर छोडेर पाखुरा बजारेर खान्छु भन्ने युवाको साथ पाएको छ । कुनै सामुहिकताको वकालत गर्ने युवाको साथ पाएको होइन माओवादीले ।

माओवादी पनि पृथ्वीनारायण शाह जस्तै गाउँबाटै शहरमा पसेका हुन । तर माओवादीले बोकेर ल्याएको नौलोजनवादको सिद्धान्त नितान्त ग्रामिण सिद्धान्त होइन । कम्युनिष्टहरुले जे सिद्धान्त बोकेका छन् त्यसलाई ग्रामीण सिद्धान्त भन्ने हो भने गलत हुन्छ । यो नै विश्व इतिहासको निचोड हो ।

इन्नोभेसनको केन्द्र शहर मात्रै हो त भन्न सकिदैन तर शहर चाहिँ हो । गाउँमा नविनता हुँदै हुँदैन भन्ने त होइन तर त्यसको केन्द्र शहर नै हो । शहर विनीमयको केन्द्र हो । वस्तु विनीमयदेखि वित्तीय, शैक्षिक सबै कुराको केन्द्र शहर नै हो । राम्रा कलेज पनि शहर मै हुन्छन । जातपात छोडेर विवाह गर्ने चलन पनि शहरमा देखिन्छ । विभिन्न जाति, पेशामा छरिएका मान्छे पनि शहरमै बसेका हुन्छन् ।

गाउँलाई प्राकृतिक मात्रै नभएर आदर्शको केन्द्र हो भनेर कल्पना गर्ने साहित्य अझै पनि छ । सबै त होइन तर धेरै साहित्यकारहरू यस्तो कल्पना गर्नुहुन्छ । तर शहरमा विचार समेत एक्सचेन्ज हुन्छ । यो बहुलताको केन्द्र पनि हो । लोकतन्त्रको केन्द्र हो । व्यक्ति निर्माण हुने केन्द्र हो । त्यसकारण स्वाभाविक रुपमा यसले नविनतालाई पश्रय दिन्छ । विविध जातीको भार पनि शहर मै हुन्छ । गाउँ छाडेर शहरमा बसेको दलित र गाउँको दलितको अवस्था पक्कै फरक छ ।

शहरमा पनि पुरातनता छ । तर त्यो शहर नै हो जसले पुरातनताको विरोध गर्न सक्दछ । पुरातनताको विरोध जाइलाग्ने पनि शहरकै युवाहरू हुन । गाउँमा यसको औषधी छैन । शहर नै हो यसको औषधी ।

(राजधानीमा आयोजित एनसेल नेपाल लिटरेचर फेस्टिबलमा शहर र समृद्धि शीर्षकमा व्यक्त समाजशास्त्री मिश्रको मन्तब्यमा आधारित ।)

प्रतिकृया दिनुहोस