अंग्रेजसँग युद्धमा हारेपछि नेपालले मेची–काली पारिको त्यत्रो जमीन गुमाएर हीनसन्धिमा जकडिनु पर्‍यो । वीर गोर्खालीका हातखुट्टा बाँधिए । देशभर विषाद छायो । भीमसेन थापाले चिनियाँ सहयोगमा फेरि युद्ध गरेर गुमेको भूभाग फिर्ता ल्याउने प्रयत्न गरे, तर सफल भएनन् । भीमसेनपछि उदाएका रणजङ्ग पाँडेले त्यो प्रयास जारी राख्ने क्रममा भतिज जगतबमलाई सौगातसहित रूस पठाए । तर, जगतबम ल्हासामा रोकिएकै बेला नेपाल दरबारमा पाँडेहरूको पतन शुरू भयो । विदेशी षड्यन्त्रमा राष्ट्रवादी शक्तिले दुर्दशा बेहोर्‍यो ।

कोतपर्वपछि जर्नेल, मुख्तियार प्राइम्मिनिष्टरहुँदै श्री ३ महाराज बनेका जंगबहादुर राणा अब इष्ट इन्डिया कम्पनी सरकारसँग लडेर होइन, मिलेर लाभ लिनेमा लागे । बनारस गएका राजा राजेन्द्र र रानी राज्यलक्ष्मीले उतैबाट जङ्ग विरुद्ध लड्न राजेन्द्रलाई ल्याएर दरबारमै नजरबन्दमा राखियो, युवराजलाई गद्दी चढाइयो । कहिले वसन्तपुर त कहिले भक्तपुर दरबारको नजरबन्दीमा राजेन्द्रको जीवन बित्यो ।

जंगलाई भेट्दा उनी जहिल्यै ‘मलाई राजा बना’ भनेर गनगन गरिरहन्थे । कहिले चिठीमै लेखेर पठाउँथे । राजेन्द्रले दुइटा राजा पनि हुनु भएन, छोरालाई हटाउनु पनि भएन, यस्तो अप्ठ्यारोमा अंग्रेजलाई भनेर सुखीम राज्यमा जसरी पनि मलाई राजा बना भन्न लागे । यो कुरा जङ्गलाई पनि जँचेछ । उनले राजाकै लालमोहर लाएर कम्पनीमा पठाए । आफू बेलायत जाँदा यो कुराको जिकिर गरे गरेनन्, गरेकै भए पनि ब्रिटिशले सुखीम राज्य फुस्काउने थिएन । बेपारी ब्रिटिशहरू बल्ल भेटेको भोट पस्ने मुहुटी सुखीमलाई उम्कन किन दिन्थे र !

जंगको उपकार

नेपालीको मनमा गुठी, बिर्ता, किपट खोस्ने बासट्ठीहरणले पीडा पारेको थियो । त्योभन्दा ठूलो चोट युद्धपछि नेपालको धेरै भाग गुमेबाट पर्‍यो । चतुर जंगले जनताको मनमा युद्धको हारले पारेको घाउमा मलमपट्टी लाउन पाए मावलीबा (भीमसेन) माथि लागेको कलङ्क मेटिनेथियो र आफ्नो पनि कीर्तिबर्द्धन हुनेथियो भन्ने सोचेर सत्तामा पुग्नेवित्तिकै हरण भएका गुठी बिर्ताहरूको सट्टा भर्ना निम्ति पहाड मधेशका ऐलानी बाँझा र पर्ती जमीन दिइनेछ भन्ने घोषणा गराए । मानिसहरू आफ्ना थातथलो छोडेर त्यस्ता जमीनमा आवाद गर्न नगए पनि आशावादी भए ।

जंगबहादुरले सुखीम लिने प्रयत्न पनि गरेकै हुन्– जग्गाको सट्टा दिन्छु भन्दै । त्यसमा सफल नभएपछि उनी भोटसँग युद्धको तयारीमा लागे । चीन आफ्नै समस्यामा अलमलिएको मौकामा भोटमा पूर्ण अधिकार स्थापित गर्न जंगले उसको दर्जनौं अर्घेल्याईं अघि सार्दै युद्ध थाले, जसमा नेपाल विजयी भयो । भोट नेपाललाई वर्षेनि रु.१० हजार सिर्तो तिर्ने राज्य भयो । भोटको बेपारमा नेपालको एकाधिकार भयो– विना भन्सार शुल्क । नेपालीले वीर जातिको ख्याति कायम ग¥यो । यसरी नेपालसँग शस्त्रसज्जित सेना रहनुपर्छ भन्ने मान्यता स्थापित हुँदा ‘तिमीहरूलाई किन हातहतियार चाहियो’ भन्ने इष्ट इन्डिया कम्पनीको भनाइ पनि खण्डित भयो ।

यो विजयबाट जंगले कम्पनी सरकारको पनि उपकार गर्ने भए । अघि लद्दाख युद्धमा भोटले युद्धबन्दी बनाएको शिख सैनिकहरूलाई ल्याएर कम्पनीलाई सुम्पिने कुरा भोट सन्धिको एउटा दफामै उल्लेख भयो । जंगले त्यही गरे । कम्पनीलाई जंगको योभन्दा ठूलो उपकार चाहिं वि.सं. १९१४ मा हिन्दुस्थानमा अंग्रेज विरुद्ध महाविप्लव उठ्दा आफैं तालिमी फौज लिएर गई सहायता गर्नु थियो । त्यसवेला दिल्लीका वादशाह लगायत हिन्दुस्थानभरका राजा–रजौटा र नवावहरूले चिठी लेखेर, वकील पठाएर ‘हामीलाई सहयोग गर, हामी नेपाललाई मान्छौं, हिन्दुस्थानमा जंगबहादुरको दुहाइ चल्नेछ’ भनेर आग्रह गर्दा पनि उनले स्वीकारेनन्, हिन्दुस्थानीको बुता बुझेर ‘अंग्रेज दोस्त–मित्र’ भन्दै उतैपट्टि लागे ।

त्यसबेला उनले अंगे्रजको पक्षमा ठूलो जनधनले मरिमेटेर सहयोग गरेका थिए– गुमेको सबै जमीन फिर्ता पाउने आशा लिएर । तर, अंग्रेजको विजयपछि नेपालले ‘नयाँ मुलुक’ मात्र पायो । त्यतिले जंगको चित्त बुझेको थिएन । उनी बेलायत गएर बहस गर्ने विचारमा थिए । जान हिंडेका पनि थिए, तर के कुरामा चित्त नबुझेर हो, लडेको निहुँ पारेर बम्बईबाट फर्किए । वि.सं. १९३१ मा लाठसाहेवको निम्तो पाएर कलकत्ता जाँदा आफूले गरेको उपकारहरूको फेहरिस्त पेश गरे । जंगले त्यति जमीन दिएकोमा पनि कृतार्थ शुभचिन्तकै भएको बताउँदै अहिले साँध मिच्ने, सिमानामा बाँध बाँधेर नेपालको जग्गा डुबाइदिने आदि गरेकोमा कम्पनीप्रति खुलेरै असन्तुष्टि व्यक्त गरे ।

पुरानो मुद्दा

इष्ट इन्डिया कम्पनीसँग सुगौली सन्धि भएसँगै भारतसँग नेपालको सीमा र बाँधको समस्या उत्पन्न भयो । कम्पनीले सम्पूर्ण तराई आफूतिर पारी मेची–महाकाली बीचको पहाडी भाग मात्र नेपाललाई छोडेको थियो । यसमा नेपाल दरबारका कसैको मञ्जुरी नहुँदा पुनः युद्धको स्थिति आयो । उता मराठासँग पनि खटपट शुरू भएकोले कम्पनी सरकारले राप्ती पश्चिमको बाहेक अरू तराई नेपाललाई फिर्ता गर्‍यो । वारपार खुल्ला सीमा भएको तराईमा कतै बस्ती, कतै खेत त कतै पर्ती जमीन थियो । यसमा सीमा छुट्याएर सीमास्तम्भ खडा गर्न दुवैतिरका नापी अमिन खटिए । उता १० गज यता १० गज गरी २० गज बाँझो चौरको सीमा राखियो । पछि किन १० गज मात्र रह्यो ? किन दश गजा क्षेत्र भनियो ? विचारणीय छ । यसले पनि धेरै ठाउँ विवादित भए ।

सरकारी तहबाट सीमाको नाप–नक्शा भइरहेकै थिए, विवाद पनि चलिरहेकै थिए । पूर्व र पश्चिमका पहाडी सीमामा पनि विवाद थपिए । जस्तो, पहाडमा मेची नदीको दुई धार रहेछ– एउटा मेची, अर्को सिद्धि–केची । तराईमा पनि मेचीका दुई धार नै रहेछन्– बहता धार र सुक्खा धार । यीमध्ये कुन चाहिं सीमा हो भन्ने विवाद सुगौली सन्धि भएको २५ वर्षपछि समाधान भयो । पश्चिममा पनि त्यस्तै छ । महाकालीको शिर कुन हो भन्ने विवाद अहिलेसम्म टुंगिएको छैन । जङ्गबहादुरले जिकिर गरेको ‘तुलसीपुरको पाहाडी इलाकाको क्षेत्रफल ३० कोश लम्बाइ ४ कोश चौडा’ भनिएको हुँदा त्यो दाङको पहाड होइन । यत्रो क्षेत्रफल महाकालीको शिर लिम्पियाधुरा–लिपुलेख हुनुपर्छ ।

ठूलो धार भएको पुरानो नक्शामा ‘काली’ लेखिएको छ । तुलसीनुराङ भन्ने ठाउँ त्यतै छ भन्ने सीमाविद् बुद्धिनारायण श्रेष्ठको भनाइले पनि यो विवाद यहींको हो भन्ने बुझिन्छ । १४० वर्ष पुरानो यो विवादलाई महाकालीको कृत्रिम शिर बनाई अरू जटिल बनाइँदैछ । लक्ष्मणपुर, महलीसागर आदि बाँधले सीमा क्षेत्रका नेपाली भूमि डुबानमा पारेको विवाद आफ्नो ठाउँमा छँदैछन् ।

साप्ताहिक खबरपत्रिका हिमालबाट

प्रतिकृया दिनुहोस