मोडल झैं देखिने युवतीको एउटा समूह डिल्लीबजारस्थित कारागार परिसरको दक्षिण कुनामा बसिरहेका एक जना खाइलाग्दो युवकअघि पुगेर अडियो । नायकलाई फ्यानले घेरे झैं युवतीको समूहले लामो समय ती युवकलाई घेरिरह्यो । उनीहरू गएको केही घन्टामा नाम चलेका खेलाडीदेखि विद्यार्थी नेतासम्म ती युवकलाई भेट्न त्यहाँ पुगे । ती युवक थिए– दिनेश अधिकारी ‘चरी’ ।

२०६५ मा हिमाल खबरपत्रिकाका लागि जेल सम्बन्धी खोजमूलक लेख तयार पार्न यो पंक्तिकार त्यहाँ पुग्दा कलिलो उमेरको चरी ग्याङस्टार भनेर पत्याउने खालका देखिंदैनथे । यति छिटो उमेरमा उनले शक्ति बढाउलान् भनेर नपत्याएर होला, त्यहाँ बन्दी रहेका अरू ग्याङस्टार र कुख्यात अपराधीहरूले पनि उनलाई गन्दैनथे । राजनीतिक छत्रछायाले कुख्यात बनेका तिनै चरी प्रहरीसँगको ‘मुठभेड’ मा मारिएका छन् । यो घटनाले छिट्टै उदाएका ग्याङस्टार अन्त्य भए पनि अहिलेको अवस्थाले यस्ता ग्याङस्टार र नयाँ ग्याङ निर्माणको प्रक्रिया रोकिने देखिंदैन ।

ग्याङस्टरको समाजशास्त्र

हरेक समाजमा ठूलो या सानो समूह वा दस्ता हुन्छ । पहिचान बनाउन, आत्मरक्षा गर्न वा सशक्त बन्न समूह या दस्ता बनाउने गरिन्छ । गाउँ र शहरमा हुने समूह भिन्न प्रकृतिका हुन्छन् । गाउँका समूहमा अधिकांशको संलग्नता हुने भए पनि त्यसको दायरा गाउँभित्र मात्र हुन्छ । शहरका समूह र ग्याङमा भने सीमान्तकृत वर्ग र समुदायका मानिस बढी संलग्न हुन्छन् । गाउँ या अन्य शहरबाट बसाइँ सरेर आएकाहरूलाई सामाजिक र आर्थिक समानताले निकट बनाएको हुन्छ ।

युवाहरू त एउटै क्षेत्र, भाषा, समुदाय, जाति, धर्म र संस्कृति समेत मिलेपछि संगठित हुने नै भए । काठमाडौं उपत्यकामा कहलिएका ग्याङस्टारका सदस्यहरू उनीहरूकै क्षेत्रका हुनुले त्यही देखाउँछ । उनीहरूमध्ये कैयौंले पुरानो ठाउँबाट उपनाम र समूहको नाम नै राखेका छन् । मनाङे समूह र काभ्रेली समूह त्यसैका उदाहरण हुन् । मिलन चक्रे आफू सक्रिय क्षेत्र अर्थात् चक्रपथको नामबाट चिनाएका छन् ।

सीमान्तकृत जाति/जनजाति वा समुदायबाट राजधानी आएकाहरूले छिटो प्रभावशाली समूह निर्माण गर्न सक्नुमा व्यक्तिगत क्षमतासँगै सामाजिक परिस्थितिले पनि सघाएको देखिन्छ । शहरमा छिटै सपना पूरा हुने सम्भावना नदेखेपछि विचलित भएकाहरूलाई एकजुट बनाउन सजिलो पनि हुन्छ । असफलताको तनाव हुने भएकाले उनीहरूलाई आपराधिक गतिविधिमा पुर्‍याउन अरूलाई भन्दा सजिलो हुन्छ । अनेक प्रकारका संघर्षको पीडाले उनीहरूमा विद्रोही मानसिकता भरिएकै हुन्छ ।

पैसा कमाउन अपराधमा संलग्न भएका एउटै गाउँ र समुदायका युवा समूहलाई राजधानीले एकदशकसम्म झेलेको थियो । रामेछापको गौश्वारा पासिवनका मगर समुदायका युवाहरूको शृंखलाबद्ध डकैतीले ६० को आधा दशक राजधानीलाई सताएको रिपोर्ट त्यहीबेला हिमाल मा छापिएको थियो ।

तीव्र शहरीकरण भइरहेका अरू ठाउँमा पनि ग्याङस्टारको प्रकोप देखिन्छ । अपराध बढ्नु र अपराधीहरू समूहमा संगठित हुनु शहरीकरणको नकारात्मक पक्ष हो । संसारका नामी र औद्योगिक शहरमा अपराध पनि बढी हुन्छ । भारतको मुम्बई त्यस्तै शहर हो । त्यहाँ चलचित्र निर्माणदेखि नायक्नायिकालाई माथि उठाउन र झार्नमा समेत संगठित गिरोहको भूमिका हुने गरेको बताइन्छ । नेपालका शहर पनि त्यही दिशातर्फ बढेको देखिन्छ, शहरीकरणभन्दा तीव्र गतिमा ।

प्रकार्यवादी समाजशास्त्री इमाइल दुर्खिमको अवधारणा अनुसार अपराध दबाब र बाह्य प्रभाव हुने सामाजिक तथ्य हो । अपराधविनाको समाज हुन नसक्ने भए पनि बढी अपराध भएको समाजलाई अस्वस्थ मानिन्छ । नेपाली समाजमा पनि धेरै आपराधिक गतिविधि भएकोले यसलाई अस्वस्थ मानिएको हो । उजुरी परेका र प्रहरीको तथ्यांकमा रहेका घटनाले मात्र अपराधको वास्तविकता देखाउन सक्दैनन् । शहरका टोल–टोलमा जन्मिएका आपराधिक समूहका गतिविधिले अपराधको भयावह तस्वीर देखाउँछ । उनीहरूबीचको समन्वय र सञ्जालले अरू खतरनाक संकेत दिन्छ ।

अपराध रोक्न समाजको एउटा निकायको भूमिका मात्र प्रभावकारी हुँदैन । अपराध कम गर्न प्रहरीको भूमिका हुन्छ नै । तर, सिङ्गो समाजको सुझ्बुझ् सहितको योजनाबद्ध हस्तक्षेप भएन भने प्रहरी मात्र प्रभावकारी हुन सक्दैन । घरदेखि विद्यालय, सरकारी निकायदेखि गैरसरकारी संस्था, राजनीतिक दलदेखि नागरिक समाज सबैले नयाँ पुस्तालाई अपराधतर्फ लाग्न नदिने शिक्षा दिनुपर्छ । त्यही अनुसारको नीतिनिर्माण गरेर र व्यवहार पनि गर्न जरूरी छ । क्षणिक लाभका लागि अपराधलाई जीवनपद्धति बनाउने संस्कारमा पनि परिवर्तन ल्याउनुपर्छ ।

हाम्रो शैक्षिक प्रणालीले बेरोजगार र मानसिक विक्षिप्त पिंढीको उत्पादन गर्दैछ । सरकारी नीतिनियम पनि युवाको पक्षमा सकारात्मक छैन । गैरसरकारी संस्थाहरू नयाँ पिंढीप्रति इमानदारी देखाइरहेका छैनन् । राजनीतिक दलहरू अपराधको राजनीतिकरण गर्न लागिरहेका छन् । सामान्य स्तरको टोले गुण्डालाई संरक्षण दिंदै ग्याङस्टारको दर्जामा पुर्‍याउने नेता नै हुन् । नागरिक समाज स्वस्थ समाज निर्माणमा गम्भीर छैन । अपराधीलाई सुधार गर्नुपर्ने कारागारले झन् कुख्यात अपराधी बनाएका उदाहरण छन् । त्यसमाथि अपराधीलाई पक्रँदैमा अपराधको व्यवस्थापन हुने पनि होइन । प्रहरीले कठिन मिहिनेत गरेर देशभित्र र बाहिरबाट कुख्यात अपराधी पक्राउ गर्दा पनि अपराध दिगो रूपमा व्यवस्थापन नहुनुले त्यही देखाउँछ ।

सीमा अपराधको नियन्त्रण

नेपालमा अपराध गरेर भारतमा लुक्ने र भारतमा अपराध गरेर नेपालमा लुक्ने अपराधीहरूलाई दुवै देशका सुरक्षा निकायले चाहेमा पक्रन सक्ने रहेछन् भन्ने धेरै पटक देखिएको छ । अन्तरसीमा अपराध र लुक्ने प्रवृत्तिलाई निरुत्साहित गर्न दुवै देशका सुरक्षाकर्मीबीच बलियो समन्वय हुनुपर्ने बताउँछन्, नारायणी अञ्चल प्रहरीका एसएसपी सर्वेन्द्र खनाल । भारतीय प्रहरीसँगको समन्वयमा सीमा पारिबाट आई लुकेका कुख्यात अपराधीलाई नेपाली भूमिमा पक्राउ गर्न उनले राम्रो भूमिका निर्वाह गरेका छन् । दिल्लीस्थित नेपाली राजदूतावासमा रहेका अर्का एसएसपी राजेन्द्रमान श्रेष्ठ पनि दुवै देशका सुरक्षाकर्मीबीच बलियो समन्वय रहेकाले भारतीय भूमिमा लुकेका कुख्यात अपराधीहरू पक्राउ परेको बताउँछन् ।

सुरक्षा बलको इच्छाशक्ति भएमा अत्याधुनिक प्रविधियुक्त वर्तमान विश्वमा कुनै कुख्यात अपराधी सधैं लुक्न सक्दैन । दुवै देशबीचको सुरक्षा निकायबीच राम्रो समन्वय भएकाले अहिले ग्याङस्टारहरूले दक्षिणपूर्व र मध्यपूर्व एशियाका शहरहरूलाई गन्तव्य बनाउन थालेका छन् । भारत र नेपालका चर्चित ग्याङस्टारहरू बैंकक, सिंगापुर, हङकङ, दुबई पुग्नुले त्यही देखाउँछ ।

निरुत्साहित पार्ने उपाय

एउटा ग्याङस्टारको मृत्युमा धेरै खुशी हुन्छन् भने आफन्त र नजिककाले मात्र आँसु झार्छन् । बहुमतको हाँसो र अल्पमतको आँसु देखिनु क्षणभरको लाभ वा हानि बाहेक केही होइन । यसले दिगो समाधान पनि दिंदैन । बाह्य कारणलाई नकार्न नसकिने भए पनि अपराध समाजभित्रबाटै जन्मन्छ । बाह्य र आन्तरिक पक्षबीचको सम्बन्ध अपराध जन्मिने तेस्रो कारण हो ।

ग्याङस्टारलाई मूठभेडका नाममा मार्दा पनि आपराधिक समूहको वृद्धि र प्रभाव विस्तार नघटेर बढ्नु चिन्ताको विषय हो । यसो हुनुमा अपराध व्यवस्थापनमा हामीले चालेका कदमहरूमै समस्याको थुप्रो हुनु कारण हुन सक्छ । अपराध नियन्त्रणका उपाय नअपनाइएका होइनन् तथा यीभन्दा अरू उपाय अपनाउन नसकिने पनि होइन । तर, त्यसका लागि इच्छाशक्ति र सशक्त कदमको आवश्यकता पर्छ ।

सही योजना तर्जुमा गर्न सधैं कठिन हुने गर्छ र योजना कार्यान्वयन गर्नु अझ कठिन । अपराध व्यवस्थापन गर्न पनि सबैभन्दा पहिला समाजमा अपराध जन्मने मुहानलाई थुन्न सक्नुपर्छ । अपराधी जन्मिएमा कसरी व्यवस्थापन गर्ने तथा कसरी सुधार गर्ने योजना बनाउनु अर्काे आवश्यकता हो । चरी र उनी जस्ता ग्याङस्टार समाजकै पात्र र प्रवृत्ति हुन् । त्यसैले एउटा चरी ढल्दैमा अरू चरी निरुत्साहित हुन्छन् भन्ने हुँदैन ।

त्यसका लागि समग्र समाजले ग्याङस्टार प्रवृत्तिलाई निरुत्साहित पार्ने आधार तयार गर्नुपर्छ । सत्ययुग सम्भव नहोला तर त्यस्तो समाजको परिकल्पना भने गर्नै पर्छ । अपराधको चुनौतीसँग जुध्ने दायित्व सुरक्षा निकायको मात्र नभएर सिंगो समाजको हो । त्यसैले, समाजलाई त्यसतर्फ प्रोत्साहित गर्न सशक्त योजना बनाएर लाग्नुपर्छ ।

साप्ताहिक खबरपत्रिका हिमालबाट

प्रतिकृया दिनुहोस