–तुफान न्यौपाने, नेपालगञ्ज

पूर्व–पश्चिम राजमार्गको दाङमा पर्ने अमिलियाबाट तुलसीपुर जाने बाटोको दायाँ–बायाँको खाली जग्गा तीतेपाती जस्तो देखिने एक प्रकारको झारले ढाकिएको छ । जङ्गलछेउको चरन क्षेत्रबाट गहुँ, आलु, उखु, तोरी, मकै, मसुरो लगायत बालीमा छिरेको उक्त झारबारे अहिलेसम्म केही थाहा पाउन नसकेको किसान बताउँछन् ।

दाङको अमिलिया–तुलसीपुर खण्डमा फैलिएको पार्थेनियम झार । तस्वीरहरुः तुफान न्यौपाने

बर्दिया सदरमुकाम गुलरिया आसपासमा पनि त्यही झार देखिन्छ । बर्दियाको ५.२ वर्गकिलोमिटरमा फैलिएको कृष्णसार संरक्षण क्षेत्रको घाँसे मैदानको तीन वर्गकिलोमिटर यही झारले ढाकिएको छ । क्षेत्रका संरक्षण अधिकृत नारायण रूपाखेती उक्त झर फुल्नुअघि नै उखेल्न आफूसहित सबै कर्मचारी दैनिकजसो खटिएको बताउँछन् ।

नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क) का वैज्ञानिकहरूका अनुसार यो झार अहिले देशैभरि फैलिइसकेको छ । घर–आँगनको वरिपरि, नहर र सडकको दायाँ–बायाँ, खेतबारीको खाली ठाउँ, बाँझो जमीन, बगैंचा, विमानस्थल, औद्योगिक क्षेत्र, आवास र पार्क क्षेत्र, शहरी क्षेत्रको बाँझो जमीन र गाईवस्तुको चरन क्षेत्रमा यो झार देखिन्छ ।

नार्क अन्तर्गतको जीन ब्याङ्क प्रमुख मदनराज भट्ट राजधानीको वागमती र विष्णुमती नदी किनारमा, सडक छेउछाउ र त्रिभुवन विश्वविद्यालय परिसरमा पनि यो झार फैलिएको बताउँछन् । यो झारले गौशाला र बल्खुदेखि सातदोबाटोसम्म सडकको छेउ पनि ढाकेको उनको भनाइ छ । क्षेत्रीय कृषि अनुसन्धान केन्द्र पर्साका वैज्ञानिक कैलाशप्रसाद भूडेरका अनुसार, वीरगञ्ज चिनी कारखानाको आसपास, वीरगञ्ज—पथलैया सडक किनारा र नारायणी सिंचाइको नहर छेउमा पनि यो झार फैलिएको छ ।

के हो यो

झट्ट हेर्दा तीतेपाती जस्तो देखिने यो झारका पात गाजरका जस्ता देखिन्छन् । त्यही भएर यसलाई गाजर झार भनिए पनि यसको वैज्ञानिक नाम ‘पार्थेनियम हेस्टेरोफोरस’ हो ।

वैज्ञानिकहरूका अनुसार कृषि बाली र मानव स्वास्थ्यलाई असर गर्ने संसारका १० झारमध्ये यो अग्रस्थानमा आउँछ । जीन ब्याङ्क प्रमुख भट्ट सन् १९५६ तिर भारतमा भोकमरि फैलेपछि तत्कालीन नेहरू सरकारले अमेरिकाबाट गहुँ आयात गर्दा यो भारत भित्रिएको र त्यहाँबाट नेपाल आएको बताउँछन् । कंग्रेस सरकारको बेला भित्रिएकोले भारतमा कंग्रेस झार भनिने यसले पाकिस्तान, मेक्सिको, अष्ट्रेलिया, बंगलादेश लगायत देशका किसानलाई पनि दुःख दिइरहेको छ ।

अष्ट्रेलियाले यो झार नियन्त्रण गर्न हरेक वर्ष १५ मिलियन अमेरिकी डलर खर्च गर्छ । भारतले यो झार नष्ट पार्न मेक्सिकोबाट कीरा नै किनेर ल्याएको छ । नेपालमा भने नियन्त्रणका कुनै कार्यक्रम छैनन् । मदनराज भट्ट, जीनब्याङ्क प्रमुख

मिचाहा प्रवृत्तिको यो झारले अन्य बिरुवा, घाँस र बालीलाई विस्थापित गरी जमीनमा फैलिन्छ । नेपालमा यो झर १५—२० वर्षअघि आएको अनुमान छ । क्षेत्रीय कृषि अनुसन्धान केन्द्र पर्साका वैज्ञानिक भूडेर पनि १५ वर्षदेखि यो झार देखेको बताउँछन् ।

हिउँदमा कम देखिने यो झर वर्षायाममा तीव्र गतिमा फैलिन्छ । एक वर्ष आयु भएको र फागुनमा उम्रिने यो झारले जेठमा बीउ झर्छ । उम्रने, हुर्कने, फुल्ने, बीउ बन्ने र बीउ फैलने एकै पटकमा हुने भएकाले यसको फैलावट तीव्र गतिमा हुन्छ । वैज्ञानिक भूडेर यो झारको एउटा बोटले ३० हजारदेखि एक लाखसम्म बीउ उत्पादन गर्ने बताउँछन् । एक वर्गमिटरमा यसका झन्डै २७०० बिरुवा उम्रन सक्छन् ।

यो झार नेपालको घना जङ्गलमा पस्न नसके पनि सामुदायिक वनका चरन क्षेत्रमा पुगिसकेको बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जका सहायक संरक्षण अधिकृत लालबहादुर भण्डारी बताउँछन् ।

असर धेरै

पार्थेनियमले बालीनाली र चौपायासँगै मानव स्वास्थ्यलाई पनि नराम्रो असर पार्छ । यो झार छुँदा छाला सम्बन्धी रोगहरू डरमेटाइटिस, एक्जिमा र एलर्जी, ज्वरो, दम, श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्या देखिने भट्ट बताउँछन् । यो झार दुधालु गाईले खाँदा दूध गन्हाउने, गाईलाई छाला सम्बन्धी रोग तथा ‘बिटर मिल्ट डिजिज’ लाग्ने, खसी–बोकाले खाएमा यो झारमा भएको पार्थेनिन नामको विषले मासु खान अयोग्य बनाउने उनको भनाइ छ । उनका अनुसार, त्यस्तो मासु खाँदा मानिसलाई पनि मन्द विष लाग्छ ।

यसको फूलबाट निस्कने परागकणले गोलभेंडा, भान्टा, सिमी तथा अन्य तरकारी बालीमा फल तथा बीउ लाग्न दिंदैन भने यसले मान्छेलाई पनि एलर्जी हुन्छ । यो झारले कृषिजन्य बहुमूल्य प्रजाति विस्थापित गर्ने हुनाले वनस्पतिक जैविक विविधतालाई पनि क्षति पुर्‍याउँछ । यसले चौपायाको कलेजो, मिर्गाैला र पाचनप्रक्रियामा नकारात्मक असर पुर्‍याउँछ । यसबाट चौपाया मर्न सक्ने सेप्टेसिमिया रोग पनि लाग्छ ।

“यो झार यति विषालु र खतरनाक छ भन्ने धेरैलाई थाहा छैन” यसबारे अध्ययन गरेका क्षेत्रीय कृषि अनुसन्धान केन्द्र पर्साका वैज्ञानिक भूडेर भन्छन्, “यसले बोटबिरुवा, पशुचौपाया र मानव स्वास्थ्यमा धेरै नराम्रो असर पारेको छ ।”

जीन ब्याङ्कका प्रमुख भट्टका अनुसार महाविषाक्त यो झारका कारण भारतमा मानिसको मृत्यु समेत भइसकेको छ । यो झरलाई नचिनेर सर्वसाधारणले तीतेपाती सम्झेर घर ल्याउने, पूजामा पात प्रयोग गर्ने, रस बनाएर घाउमा लगाउने तथा गाईबस्तुको घाँस र सोत्तरमा प्रयोग गर्ने गरेको उनको भनाइ छ ।

नियन्त्रणका कार्यक्रम छैनन्

पार्थेनियम झार नष्ट गर्ने म्याक्सिकन बिटल ।

नार्क अन्तर्गतको जीन ब्याङ्क प्रमुख भट्टका अनुसार अष्ट्रेलियाले यो झर नियन्त्रणका लागि हरेक वर्ष १५ मिलियन अमेरिकी डलर खर्च गर्छ । भारतले यो झार नष्ट पार्न मेक्सिकोबाट कीरा किनेर ल्याएको छ । यसको नियन्त्रण गर्न भारतका मन्त्रालयहरूले संयुक्त कार्यक्रम नै चलाएका छन् । तर नेपालमा भने नियन्त्रणका कुनै कार्यक्रम नगरिएको उनी बताउँछन् ।

नार्कको खुमलटार कार्यालयका एक वैज्ञानिकले यो झारले पारेको असरबारे सरकार बेखबर रहेको बताए । वन क्षेत्रको जैविक विविधता, कृषि र मानव स्वास्थ्यलाई असर पार्ने यो झार नियन्त्रण गर्न वन, कृषि र स्वास्थ्य मन्त्रालयले संयुक्त अभियान चलाउनुपर्ने उनको धारणा छ । जीन ब्याङ्क प्रमुख भट्ट जनचेतना जगाएर आम मानिसलाई यो अभियानमा सहभागी गराउने बताउँछन् । क्षेत्रीय कृषि अनुसन्धान केन्द्र खजुरा, बाँकेका वैज्ञानिक रामबहादुर खड्का पनि यसले ल्याउने खतराबारे प्रचारप्रसार हुनुपर्ने बताउँछन् ।

बर्दियाको कृष्णसार संरक्षण क्षेत्रले जिल्लाका कार्यालय प्रमुखहरूको बैठक राखेर यसको नियन्त्रणका लागि स्थानीयस्तरमा पहल थालेको संरक्षण अधिकृत नारायण रूपाखेतीले बताए । जनचेतनामूलक कार्यक्रमका लागि पर्चा, पम्प्लेट, होर्डिङबोर्ड लगायतका सामग्री तयार पार्न संरक्षण क्षेत्र, जिल्ला कृषि विकास, पशु स्वास्थ्य र जनस्वास्थ्य कार्यालयबीच समन्वय गरिएको उनको भनाइ छ ।

यसरी हुन्छ नियन्त्रण

क्षेत्रीय कृषि अनुसन्धान केन्द्र खजुराका वैज्ञानिक खड्का फुल्नुअघि उखेलेर खाडलमा गाड्दा यो झार नियन्त्रण गर्न सकिने बताउँछन् । त्यसो गर्दा पन्जा र मास्क लगाउनुपर्ने उनको भनाइ छ । गाविस, नगरपालिका, जिविस तथा जिल्लास्थित विषयगत कार्यालयहरूले यो झार नष्ट गर्ने अभियान चलाउनुपर्ने उनी बताउँछन् ।

कृषि अनुसन्धान केन्द्र खजुराको ल्याबमा म्याक्सिकन बिटलले सुकाइदिएको पार्थेनियम झार ।

नार्क, पर्साका क्षेत्रीय निर्देशक कैलाशप्रसाद भूडेर ग्लाईफोसेट, टु—फोरडी जस्ता झारपात नाशक विषादी प्रयोग गरेर पनि यो झारलाई नष्ट गर्न सकिने बताउँछन् । फूल फुल्नुअघि एकलीटर पानीमा १५ ग्राम खाने नून मिलाएर स्प्रे गर्दा पनि यो झार नासिने उनको भनाइ छ । जीन ब्याङ्क प्रमुख भट्ट भने यो झारमा अन्यलाई मार्न सक्ने क्षमता हुने भएकाले सजिलै नियन्त्रण गर्न नसकिने बताउँछन् ।

भारतले यो झारलाई नियन्त्रण गर्न सन् १९८४ मा मेक्सिकोबाट ‘म्याक्सिकन बिटल’ नामक कीरा ल्याएर प्रयोग गरे पनि अझै नियन्त्रण भएको छैन । ‘बायो कन्ट्रोल’ भनिने त्यो प्रविधि नेपालका लागि भने उपयुक्त हुनसक्ने नार्कका वैज्ञानिकहरू बताउँछन् ।

खजुराका वैज्ञानिक खड्काले बर्दियाको गुलरियामा यो झार खाइरहेका १४ वटा कीरालाई ल्याबमा ल्याएर परीक्षण गरेका थिए । ल्याव परीक्षण, नार्कका केन्द्रीय कार्यालयका वैज्ञानिकसँग शेयरिङ र इन्टरनेट खोजी गरेपछि उक्त कीरा ‘म्याक्सिकन बिटल’ भएको उनले थाहा पाए । नार्क खजुराले ल्याबमा यो झारमा ‘म्याक्सिकन बिटल’ छाडेको छ, १४ वटाबाट एक हजार बनेका ती कीराले झार खाइरहेको उनी बताउँछन् ।

जीन ब्याङ्क प्रमुख भट्ट ती कीराको संख्या अरू बढाएर यो झारमा प्रयोग गर्नुपर्ने बताउँछन् । नार्कले यो कीरा संरक्षणका लागि रु.५० हजार छुट्याएको छ । वैज्ञानिक नाम ‘जाइगोग्रामा वाइ कोलोरेटा’ भएको उक्त कीराको लार्भाले पनि यो झारलाई चुसेर सुकाइदिने बताइन्छ ।

साप्ताहिक खबरपत्रिका हिमालबाट

प्रतिकृया दिनुहोस